Povodom izložbe „Priče iz Templa: metamorfoza hrama kroz prostor i vrijeme“, koja je u okviru Festivala Baščaršijske noći bila postavljena u JU “Bosanski kulturni centar KS” od 1. do 30. jula 2023. godine, JU BKC KS objavljuje istoimeni feljton.

(Istorijat Bosanskog kulturnog centra od jevrejskog hrama, preko Radničkog univerziteta pa do današnjih dana).

Autorica teksta: Jasenka Kratović

Smješten u samom centru Sarajeva, u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta, Bosanski kulturni centar predstavlja jednu od najživljih kulturnih ustanova u gradu. Od njegovog osnivanja, ratne 1993. godine, do danas na repertoaru ovog centra našlo se mnoštvo koncerata, predstava, izložbi, filmskih projekcija, predavanja te brojnih drugih dešavanja.

Ipak, da bi se u potpunosti shvatio njegov kulturni, obrazovni, ali i društveni značaj, neophodno je pogledati unazad, u njegovu neobičnu, često tragičnu, ali i beskrajno bogatu istoriju koja posljednjih godina sve više zaokuplja pažnju Sarajlija.

Priča o Bosanskom kulturnom centru počinje tačno prije 100 godina, 1923., kada se rađa ideja da se na mjestu današnjeg BKC-a izgradi, za potrebe lokalnog stanovništva, najveći jevrejski hram na Balkanu.

Od Jevrejskog hrama, preko Radničkog univerziteta „Đuro Đaković“, pa do današnjeg BKC-a, priča o ovoj monumentalnoj građevini i onome što se kroz turbulentnu istoriju ovih prostora dešavalo u njoj i oko nje ujedno je i priča o Sarajevu, Sarajlijama, društvenim i političkim promjenama od kojih svaka, kako to često biva, ima svoje lijepo lice, ali i naličje. Zato je treba započeti od početka.

Veliki sefardski Templ – njegova izgradnja, njegov bogati život i tragični kraj

Istorija Sarajeva neodvojiva je od istorije njenog jevrejskog, u prvom redu sefardskog stanovništva. Nakon progona Sefarda iz Šapanije krajem 15. vijeka, prisustvo Jevreja Sefarda u Sarajevu u pisanim dokumentima pominje se prvi put sredinom 16. vijeka.

Od tada pa sve do užasa Drugog svjetskog rata, nacističkog progona i pokušaja istrebljenja Jevreja, Sefardska zajednica nastanjena u Sarajevu, ali i u cijelom tadašnjem Bosanskom pašaluku, rasla je i razvijala se, a njeni običaji i njen ladino jezik postali su vremenom neodvojivi dio lokalne zajednice i njenog specifičnog društvenog, kulturnog i vjerskog tkiva.

Nataša Pelja Tabori je sarajevska arhitektica koja se u svojim istraživanjima, između ostaloga, bavi i jevrejskim kuturnim, društvenim i arhitektonskim nasljeđem. U njenom tekstu „Velika sefardska sinagoga u Sarajevu – istorija, značaj i budućnost“, objavljenom 2022. u hrvatskom časopisu za židovsku kulturu, civilizaciju i povijest „B'nai Brith“, piše:

„Sefardi u Bosni i Hercegovini u periodu od 16. do 20. vijeka podižu brojne sinagoge, od kojih je do početka Drugog svjetskog rata u Sarajevu postojalo njih pet: Stara sefardska sinagoga (Il kal grandi ili Il kal vježu), Nova sefardska sinagoga (Il kal muevu), Bjelavska sinagoga (Il kal di la Bilava), Hram nijemih (Il kal di lus mudus) i Bogomolja Avrama Romano (Il kal di tiju Mači Bohor)“.

Ideja o izgradnji najvećeg jevrejskog hrama na Balkanu javila se 1923. godine. Osnovni razlog bio je veliki porast jevrejskog stanovništva u Sarajevu dok su postojeće sinagoge mogle da prime samo jednu petinu tadašnje populacije vjernika.

O sve većim potrebama jevrejskih vjernika svjedoči i zanimljiv zapis Jevrejske vjeroispovjedne opštine, iz 1930. godine, o sefardskom obredu koji se prvenstveno odnosi na žene i omladinu:

„Naše žene, ti vjerni čuvari lijepih jevrejskih tradicija i svete vjere, bile su usljed pomanjkanja mjesta gotovo isključene od hrama, a i ona mjesta па galerijama, koja su bila određena za njih, nisu nikako odgovarala potrebama vremena. Sva školska omladina, koja bi se imala napajati vjerskim osjećajima i moralnim odgojem, lutala je za vrijeme najvećih vjerskih praznika pa dvorištima hrama, ne nalazeći mjesta u samim hramovima“.

Te iste, 1923. godine, konstituisan je odbor za izgradnju hrama, na čijem čelu je bio predsjednik Jevrejske opštine Avram Majer Altarac, a 1924. Jevrejska opština, na atraktivnoj lokaciji u samom središtu Sarajeva i u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta, kupuje zemljište za gradnju templa. Svečano polaganje kamena temeljaca sinagoge desilo se 13. juna 1926. kada su i započeli radovi na izgradnji koji su završeni 1930. godine kada je objekat i otvoren.

U kamen temeljac nove sinagoge, prema drevnom jevrejskom običaju, uzidana je i spomen-povelja ispisana hebrejskim i srpskohrvatskim jezikom u kojoj stoji:  

„Pomoću Božjom na dan trinaestoga juna godine hiljadu devet stotina dvadeset i šeste, a pod dičnom vladavinom našega uzvišenog KRALJA ALEKSANDRA PRVOG KARAĐORĐEVIĆA, Bog Mu podizao slavu i moć, i za službovanja nadrabina g. Morica Levija, i predsjednikovanja časnog g. Avrama Majera Altarca, pristupila je Jevrejska Sefardska Opština izgradnji djela i položila ovaj kamen temeljac svojoj velikoj sinagozi ovdje u Sarajevu, koja će se dizati u slavu Boga i njegove svete vjere“.

Za izgradnju Velikog jevrejskog hrama vezane su brojne anegdote o kojima se različiti zapisi mogu pronaći u časopisima tog vremena.

Sadržaj sedmičnjaka Jevrejski život, koji je izašao 11. juna 1926., dakle samo dva dana pred polaganje kamena temeljca, u velikoj je mjeri posvećen izgradnji ovog objekta, kao i najavama svečanosti koja će se tom prigodom održati u Sarajevu, te uvaženim gostima koji će joj prisutvovati.   

U jednom od tekstova u najboljem svjetlu se govori o djelu i karakteru Avrama Majera Altaraca, koji je, zahvaljujući svojoj upornosti i posvećenosti, uspio izdejstvovati podršku, kako vlasti tako i stanovništva, za izgradnju ovog objekta, sakupiti brojne priloge i obezbijediti finansijsku podršku, te, usprkos nizu prepreka i povremenom nedostatku sredstava uz pomoć drugih članova odbora, realizovati svoju zamisao do kraja. U tekstu o Altaracu, između ostaloga, piše:

„On (Altarac, n.a.) je sebi postavio za najsvetiji cilj u životu, sve dotle, dok se ne posveti novosagrađeni hram, da bez stanke i umora oduševljava ustanove i ljude za ovu akciju. I u tome, valja reći, da je postigao vrhunac veštine, da svojim oduševljenjem i ubedljivošću privuče za svoje stalne saradnike na ovom poslu naše najvrednije i najsposobnije opštinare. U tome je uspeo kao niko pre njega i retko će ko ovako uspeti posle njega. Umeo je angažovati sve staleže u našem narodu i za svakog je čoveka našao pravo mesto u poslu“.

Kada je u pitanju sakupljanje priloga za izgradnju hrama, zanimljivi su i zapisi o jevrejskim ženama, koje su se 1926. i same uključuju u rad odbora. Organizovanjem različitih banketa, čajanki, prikupljanjem priloga te prodajom svojih rukotvorina one uspijevaju sakupiti potreban novac i novom hramu darovati svetište i oltar. U časopisu Jevrejski glas, od 12. septembra 1930. piše:

„Rad Ženskog odbora primiče se kraju. Četiri plodonosne godine njihovog rada krunisane su tolikim uspjehom, da su naše žene zbilja skupile potreban iznos i mogle iz svojih sredstava nabaviti svetište i oltar za hram. Velikom ljubavi za svetu stvar, neumornim radom i požrtvovanošću, one su dočekale ostvarenje svoje težnje. Ovih dana kada se to velebno djelo primiče kraju, kada će sa oltara prvi put zaoriti molitva zahvalnica Svemogućem Tvorcu, naše žene prisustvovaće svečanosti, ponosne i zadovoljne, s uvjerenjem da su ispunile svoju dužnost, ostavljajući krasan amanet budućim pokoljenjima, vidan spomenik njihove ljubavi prema Bogu i narodu“.

Svečano otvorenje i posvećenje novoizgrađenog hrama desilo se na jevrejsku Novu godinu, Roš Hašana, 14. septembra 1930. Svečanosti otvaranja trajale su puna tri dana, sa bogatim programom i mnoštvom uglednih zvanica iz cijele Kraljevine Jugoslavije, a pred očima zadivljenih Sarajlija se, u punom sjaju, ukazao najveći i najmonumentalniji vjerski objekat koji je do tada izgrađen u ovom gradu.

Šetajući danas centrom Sarajeva, ulicom Branilaca grada, Pozorišnim trgom, Obalom Kulina bana, teško je povjerovati da se u mnoštvu zgrada, izgrađenih mahom nakon Drugog svjetskog rata, skriva ova raskošna građevina. Usljed, po mišljenju mnogih, „prilično nesretnih urbanističkih rješenja“ danas je kupola ovog hrama vidljiva jedino sa igrališta Metalac. Ipak, o nekadašnjoj veličanstvenosti i raskoši ove građevine zorno svjedoče podaci o njenim dimenzijama, ornamentima, dekoracijama, inovativnim arhitektonskim rješenjima, kao i preostale fotografije iz tog vremena.

Građen prema projektu arhitekte Rudolfa Lubinskog, Templ je projektovan u neomaorskom stilu, a bio je karakterističan i po bakarnoj kupoli koja je u tom periodu bila treća po veličini u Evropi. Dimenzije hrama su iznosile 100 × 30 metara i mogao je da primi do 1000 vjernika. Hram je bio natkriven kupolom u armiranom betonu bez rebara, u takozvanoj kupoli punog mjeseca. Kupola je stajala na 28 betonskih stubova ukrašenih arabeskama i mramorom, a u njenoj sredini nalazio se luster visok 16 metara, izrađen od bronze. Ulazno dvorište je izgrađeno tako da imitira Alhambru. Apsis mu je, prema sefardskoj tradiciji, gledao prema jugu, rijeci, dok je ulaz bio na sjeveru.

Pišući o enterijeru sinagoge, Nataša Pelja Tabori u svom tekstu iznosi još jedan zanimljiv podatak:

„U unutrašnjosti kombinacijom materijala (mermer, kamen, drvo, bronza) i izborom dekoracije izvedene u štuku i mozaiku, takođe se nastojalo približiti džamiji kao uzoru. Tome u prilog ide i naziv ‘mošeja’, ponekad upotrebljavan za ovu sinagogu“.

Takođe, veliki novitet i specifičnost ove sinagoge bila je u tome da su se u njoj, prvi put u Sarajevu, zajednički molili Sefardi i Aškenazi, čije su zajednice, običaji i vjerski objekti do izgradnje ovog hrama bili strogo odvojeni. Možda je baš u tom trenutku u ovom objektu i začet taj duh zajedništva i otvorenosti koji se održao do danas, prkoseći svomu onome što će doći kasnije, svim prevratima, promjenama, pokušajima uništenja i ostalim izazovima.

Drugi svjetski rat, nacistička okupacija, progon Jevreja i uništavanje Templa

Hram i osvježeni vjerski život sarajevskih Jevreja je, nažalost, opstao svega desetak godina. Odmah po ulasku Nijemaca u Sarajevo 15. aprila 1941. godine počeli su progoni i maltretiranja sarajevskih Jevreja. Na djelu je bilo surovo uništavanje svih tekovina jevrejske kulture koja je stoljećima harmonično koegzistirala i ispreplitala se sa ostalim kulturnim naslijeđima u Bosni i Hercegovini.

Prema prikupljenim podacima, samo dan nakon nacističke okupacije grada, već 16. aprila počela je i pljačka, skrnavljenje i razaranje Velikog jevrejskog hrama. Sve što je bilo vrijedno ukradeno je, a ostatak je spaljen. Eksplozivom je uništen i jedan dio same strukture.

Bosanskohercegovači istoričar Eli Tauber u svojoj knjizi „Holokaust u Bosni i Hercegovini” opisuje ovo divljačko razaranje:

„Njemački vojnici mitraljezima su pucali u skupocjene lustere, a na oltar bacali ručne bombe. Zatim je nastalo pravo devastiranje hrama. Uz smijeh njemačkih oficira i vojnika i naočigled policijskih vlasti, rulja je puna dva dana pljačkala i demolirala hram, iznoseći iz svetišta skupocjene stvari, uključujući ćilime, lustere, svijećnjake, klupe, prozore i vrata“.

U sklopu hrama se nalazila i zgrada Sefardske jevrejske opštine, a u njoj bogata arhiva, velika biblioteka i mali muzej. Sve je to uništeno i razrušeno. U predvorju hrama spaljena je jevrejska sveta knjiga Tora, kao i kompletna biblioteka u kojoj su bile brojne knjige od velike istorijske i kulturne vrijednosti, te čitava arhiva, koja je sadržavala mnogo originalnih, istorijskih dokumenata.

Nažalost, kako piše Nataša Pelja Tabori, „fotografije iz 1948., u posjedu autorice, dokazuju da je i tri godine poslije rata sinagoga oštećena i opustošena“.

U mračno doba fašizma, jevrejsku populaciju se sistematski nastojalo istrijebiti. Od ukupno 14.000 Jevreja koliko ih je prije Drugog svjetskog rata živjelo u BiH, njih čak 12.000 je ubijeno. U Sarajevu je nakon holokausta ostalo svega 10 do 20 posto predratnog jevrejskog stanovništva, stoga je ova devastirana zajednica 1948. godine odlučila Templ donirati gradu.

Oslobođenje i Radnički univerzitet Đuro Đaković, Templ postaje kulturni centar Sarajeva

U zapisima Jevrejske opština Sarajevo iz 1950. piše:
„Jevrejska opština koja je nakon rata materijalno gotovo pa uništena i od čije populacije je preživjelo tek 10%, nije bila u mogućnosti obnoviti objekat, te ga u svojstvu pravnog sljedbenika Jevrejske sefardske opštine, poklanja Odjeljenju za kulturu i umjetnost Gradskog narodnog odbora u Sarajevu, uz uslov da bude korišten u svrhu kulture i da grad preuzme obavezu da finansira rekonstrukciju.“

Ovom velikodušnom gestom Jevrejske opštine, sarajevski Templ otpočinje svoj novi život, protkan postratnim oslobodilačkim zanosom, svježom stvaralačkom energijom i velikom nadom i vjerom u svjetliju budućnost. Impozantna, iako ratnim razaranjima devastirana građevina, dobiva novo ime i novu funkciju te postaje sjedište Radničkog univerziteta Đuro Đaković, osnovanog 1951. godine. Nazvana je po slavnom revolucionaru i organizacionom sekretaru Komunističke partije Jugoslavije, ubijenom 1929, u vrijeme Šestojanuarske diktature kralja Aleksandra.

Novi život i nova namjena objekta, dobivaju vremenom i novo ruho. Građevina biva rekonstruisana, a ta rekonstrukcija, izvedena u jeku socijalizma i u saradnji sa navišim državnim organima, i dan dan danas izaziva brojne polemike i nedoumice.

Naime, 1965. rekonstrukcija Templa biva povjerena je sarajevskom arhitekti Ivanu Štrausu, sa zadatkom da ovu građevinu prilagodi novim potrebama grada. Od estetike nekadašnjeg jevrejskog hrama ostaje veoma malo, gotovo ništa, a Štraus renoviranjem i nadogradnjom ovog objekta stvara savremenu zgradu kulture sa, kako su stručnjaci ocijenjivali, najakustičnijom i tehnički najopremljenijom koncertnom dvoranom na prostorima bivše Jugoslavije, kapaciteta 854 sjedećih mjesta. Dvorana biva obložena skupocjenom tikovinom uvezenom iz Australije, a zbog potreba za akustikom, impresivna kupola biva potpuno zazidana kako sa unutrašnje, tako i sa vanjske strane.

Ipak, iz današnje perspektive, ovakva drastična rekonstrukcija objekta, bez ikakvog ostavljenog traga njegove prošlosti, priično je problematična. Nataša Pelja Tabori u svome tekstu o tome kaže:

„Rekonstrukcija koja se desila šezdesetih godina prošlog vijeka može biti posmatrana samo u kontekstu vremena socijalizma, jer analiza tog zahvata sa stanovišta arhitektonske struke i iz perspektive zaštite objekata kulturno-historijskog naslijeđa teško da može naći racionalno uporište za potpuno uništenje objekta Velikog sefardskog hrama koje je nakon razaranja i pustošenja objekta tokom Drugog svjetskog rata zapravo zapečaćeno ovom rekonstrukcijom.“

Rijetkiznak sjećanja na nekadašnji Templ i dar Jevrejske opštine gradu u današnjem BKC-u je kamena menora Zlatka Ugljena, postavljena u atriju građevine kao simbol i obilježje viševjekovnog prisustva Jevreja u Sarajevu.

Ipak, ostavljajući na stranu dileme oko ispravnosti sprovedene rekonstrukcije, činjenica ostaje da su navedene izmjene i preinake udahnule jedan sasvim novi život ovom objektu, njegovoj publici i korisnicima. Radnički univerzitet Đuro Đaković, tih godina počinje raditi punom parom, ostavljajući neizbisiv trag u kulturnom, umjetničkom, društvenom i obrazovnom životu grada.

U publikaciji Umjetničke galerije BiH iz 1986., koja obuhvata period djelovanja galerije od 1946. do 1986. godine, nailazi se informacija da je Radnički univerzitet u saradnji sa Jevrejskom opštinom, u svom obnovljenom prostoru 1966. godine organizovao izložbu pod nazivom „Umjetnici Jevreji Bosne i Hercegovine“.

Listajući novinsku arhivu iz šezdesetih, sedamdesetih i osamdesetih godina 20. vijeka nailazimo na niz zanimljivih podataka o razvoju, jačanju i dometima Radničkog univerziteta, koji vremenom postaje nezaobilazna stanica u kulturnoj, ali i obrazovnoj mapi Sarajeva s obzirom da njegove primarne aktivnasti bivaju fokusirane na obrazovanje odraslih.

Na dvadesetogodišnjicu oslobođenja Sarajeva, 6. aprila 1965. godine, u Oslobođenju u članku pod nazivom „Templ postaje kulturni centar Sarajeva“, nailazimo na podatak da je u adaptiranoj dvorani bivšeg Templa održano nekoliko kulturno-umjetničkih priredbi, koje su učinile da ova nova, velika i reprezentativna dvorana zauzme svoje mjesto u životu Sarajeva. Navodi se i da je potrebno nastaviti rad na značajnijem profiliranju ove ustanove i njenih programskih sadržaja kako bi što uspješnije odgovorila na potrebe građana te se najavljuje sljedeće:

„Nova dvorana poslužiće i kao tribina za neke aktuelne društveno-političke manifestacije i razgovore, kao i za predavanja za koja se pretpostavlja da za njih vlada veliko interesovanje. Tako je već dogovoreno da Leo Mates u Templu održi 9. aprila predavanje o krizi Ujedinjenih nacija.“

Narednih godina život Radničkog univerziteta postaje sve življi i bogatiji. U njegovoj centralnoj zgradi, u nekadašnjem Templu, organizuje se niz kulturnih manifestacija, izložbi, koncerata, predavanja. Takođe, veliki i značajan dio njegove djelatnosti čini večernje škole, kursevi iz različitih oblasti, dokvalifikacije i prekvalifikacije radnika, koje se obavljaju kako u Templu, tako i na izmještenim lokacijama. Saradnja sa nizom radnih organizacija jako je intenzivna, a brojne visoko posjećene komercijalne manifestacije uspješno finansiraju i održavanje onih elitnijih, namijenjenih istančanijem ukusu. Broj korisnika i rezultati ovih aktivnosti ubrzo postaju impresivni.

Mira Meštrović dolazi na čelo Đure Đakovića sredinom šezdesetih godina, a za vrijeme njenog dugogodišnjeg i posvećenog mandata ova ustanova dobija veliki zamah i doživljava istinski procvat. U obimnom intervjuu koji je dala za Oslobođenje, 1973. godine, direktorica objašnjava značaj radničkih univerziteta, što nam daje jasniji uvid u tadašnje vrijeme i društvena kretanja usmjerena na napredak radnika i građanina, a susrećemo se i sa danas tako aktuelnom idejom cjeloživotnog obrazovanja.

„Radnički univerziteti osnovani su sa ciljem da u vrijeme kada naše samoupravno socijalističko društvo traži punu, kompleksnu i neokrnjenu ličnost koja se kroz cijeli radni vijek obrazuje i podiže kulturni nivo, svojim radom omogućavaju savremenom proizvođaču da se integralno obrazuje jer, bez opšte kulture nema ni dobre stručnosti“, ističe Mira Meštrović.

Zanimljiv je i podatak o radu i neposrednom djelovanju u radnim organizacijama Centra za opštekulturno obrazovanje Radničkog univerziteta, s ciljem širenja elementarne kulture, kulture rada, amaterizma, korisnog provođenja slobodnog vremena, razvijanja kulturnih navika i umjetničkih vrijednosti kod radnika.Takođe, nalazimo podatke da pri Radničkom univerzitetu djeluju i Mašinska tehnička škola za odrasle, Upravna škola za odrasle, Osnovna škola za obrazovaje odraslih i druge.

Prema podacima iz 1970, kroz Radnički univerzitet u prethodnoj godini prošlo je čak 250.000 ljudi. „A to je otpilike cijeli jedan grad, kompletno Sarajevo!“, piše Oslobođenje, najavljujući još ambiciozniji plan za tekuću godinu, kada je planirano da kroz kurseve, škole i kulturno-umjetnički program prođe čak 350.000 polaznika i gledalaca.

Povodom 19 godina od osnivanja Radničkog univerziteta, 25. aprila 1972, nailazimo na još impresivnije podatke. Sa 145 zaposlenih radnika, većinom stručnjaka, Radnički univerzitet Đuro Đaković spadao je među najveće institucije ove vrste u Jugoslaviji. Stalnim oblicima rada bilo je obuhvaćeno 5.000, a fleksibilnim obrazovanjem (seminari, kursevi i ostalo) oko 50.000 polaznika, dok je njegovu osnovnu školu je pohađalo oko 2000 učenika. Upredo se nastavlja i aktivno animiranje kulturno-umjetničkog života uz mnoštvo nastupa, koncerata i izložbi domaćih i inostranih umjetnika, koje mahom posjećuje omladina i radnici. U cilju dodatnog animiranja publike i njenog još aktivnijeg uključivanja u sam rad ustanove, Radnički univerzitet osniva i klubove amatera pisaca i slikara, a radi i na osnivanju klubova scenske umjetnosti, muzike i filma.

Osamdesetih godina intenzivan život Radničkog unverziteta se nastavlja, publike i korisnika sve je više, a sudeći po izvodima iz štampe broj aktivnosti iz godine u godinu prebacuje planiranu normu. Sarajevo osamdesetih postaje i značajno muzičko,ali i uopšte kulturno središte Jugoslavije, pa su i koncerti i izložbe sve učestaliji i posjećeniji.

U novinskim izvodima nailazimo na podatke kako se u ovom objektu već tradicionalno odvijaju i različite kulturne manifestacije poput Oktobarskih dana kulture, Sarajevskog salona, Sarajevske zime, kao i redovna gostujuća izložba crteža i grafika INTERBIFEP-a, poznatog tuzlanskog Internacionalnog bijenalnog festivala portreta, crteža i grafika.

Sarajevske kulturna, a pogotovo muzička scena počinje stasavati i jačati šezdesetih godina. Radninički univerzitet čini se spremno odgovara na aktuelna društvena dešavanja i mode, tako da povodom dana Sarajeva, 6. aprila 1967, u renoviranoj dvorani BKC-a nastupaju  poznati sarajevski Indexi. Deset deset godina kasnije, 1977, na istoj pozornici za Sarajlije svira i veliko Bijelo dugme. Osamdesetih se situacija dodatno usložnjava, a broj događaja raste.

U izdanju Sarajevskih novina od 11. januara 1985., najavljuje se bogat godišnji program i plan rada Đure Đakovića:

„U narednom periodu predviđa se gostovanje istaknutih jugoslovenskih teatara, zatim amaterskih, biće organizovan veliki broj koncerata klasične muzike, gostovaće istaknuti folklorni ansambli iz zemlje i inostranstva, a biće organizovani i koncerti džez, zabavne i narodne muzike. Za djecu i ompladinu predviđaju se raznovrsni kulturno-umjetnički programi. U saradnji sa likovnim galerijama grada biće priređen i veliki broj izložbi značajnih likovnih stvaralaca, a velika pažnja će biti posvećena tematskim izložbama. Ciklusi filmova koji će biti prezentirani pratiće dostignuća savremene svjetske i jugoslovenske kinematografije.“

Radnički univerzitet nastavlja i sa, čini se, uvijek aktuelnim predavačkim tribinama koje okupljaju mnoštvo zantiželjnika. Tako da se u 1985. najavljuju predavanja kao što su „Prostori književne riječi“, „Umjetničke večeri tribina“, „Naučna fantastika“, „Marksistički mislioci XX vijeka“ te „Psihijatrija danas“.

Ovakav, sad već intenzivan i razrađen život Radničkog univerziteta nastavlja se ustaljenim tempom sve do 1992. godine kada, zbog izbijanja agresije na Bosnu i Hercegovinu i oruženog napada na njen glavni grad, biva naglo, kao nožem prekinut.

Raspad Jugoslavije, agresija na Bosnu i Hercegovinu, opsada Sarajeva

Na dan grada Sarajeva, 6. aprila 1992., otpočinje agresija na Bosnu u Hercegovinu, a njen glavni grad ubrzo završava pod opsadom. Ova tragična dešavanja na kratko prekidaju i kulturna dešavanja u gradu, pa i sam rad Radničkog univerziteta.

Odlučujući sukob za odbranu grada koji se desio 2. maja 1992., na kratko je doveo u opasnost i zgradu Radničkog univerziteta. Naime, po pričama svjedoka, tog dana je jedna specijalna jedinica srpskih snaga obalom Miljacke uspjela doći do pasaža Akademije scenskih umjetnosti i ući u današnje prostorije šminkeraja BKC-a, ispod glavne bine. Njihov cilj bio je da zauzmu zgradu Radničkog univerziteta, dođu do Doma armije i potom se uvežu sa zgradom Komende na Bistriku. Stanari okolnih zgrada su ih primijetili i obavijestili jedinice Teritorijalne odbrane koje su se uputile na lokaciju. U pasažu su otpočele žestoke borbe za oslobađanje ovog objekta, pripadnici srpske jedinice su zarobljeni, a Radnički univerzitet tom prilikom odbranjen.

Prekid rada i aktivnosti Radničkog univerziteta, usprkos sve težim životnim uslovima, na sreću ne traje dugo. Kao svojevrstan vid otpora i građanskog bunta protiv rata i nasilnog pokušaja okupacije i podjele zemlje po nacionalnim linijama, uz želju da preživi i poživi otvoreni i tolerantni duh Sarajlija, u gradu pod opsadom ubrzo se počinje organizovati i voditi intenzivan kulturni život.

Usprkos opasnosti, snajperima, svakodnevnoj pucnjavi, granatiranju grada sa neprijateljskih položaja i ubijanju civila, presjecanju i zatvaranju dotoka vode, gasa i struje za njegove stanovnike, u Sarajevu se samo nekoliko mjeseci nakon početka agresije počinju događati koncerti, izložbe, poetske večeri, projekcije fimova i brojna druga dešavanja, uz mnoštvo improvizacije i domišljatosti kako učesnika i organizatora, tako i samih građana.

Godine 1993., u jeku napada na grad, na čelu sa tadašnjim direktorim Nedžadom Čamdžićem Radnički univerzitet biva simbolično preimenovan u Bosanski kulturni centar, danas popularniji po svojoj kratici kao BKC. Njegov glavni cilj, zadatak i aktivnosti ostaju slični, a to su doprinos razvoju kulture, umjetnosti i kulturnog života Sarajeva.

Muhamed Softić, uposlenik BKC-a od 1998. koji radi na poslovima organizacije, u BKC-u je aktivno prisutan još od 1993. godine kada se u ovom prostoru u ratnim okolnostima formira formira folklorni ansambl Kolo bosansko, s ciljem što boljeg predstavljanja grada, zemlje i njenog bogatog kulturnog nasljeđa, kako njenim građanima tako i brojnim strancima, predstavnicima međunarodne zajednice, diplomatama i stranim trupama koji su u tom trenutku boravili u gradu. Muhamed Softić, predratni folklorac, a u tom momentu pripadnik Armije BiH, odlučuje se priključiti ansambu, te većinu svog slobodnog vremena, kada nije na frontu, provodi u prostorijama  BKC-a, pripremajući i vježbajući složene koreografije bez obzira na krajnje prekarne uslove rada.

„Hiljadugodišnju tradiciju i značaj svoje zemlje odlučili smo predstaviti svijetu kroz ples, počevši upravo od hiljadu godina starog Starobosanskog nijemog kola, pa preko svih folklornih formi i izraza koji su se na ovom prostorima u međuvremenu razvijali. Ističući kulturno bogatstvo i tradiciju ove zemlje, dodatno smo upirali prstom na sav užas i apsurd agresije i ratnih razaranja na tlu civilizovane Evrope s kraja 20. vijeka“, kaže Softić.

Zanimljiva je i činjenica da su se upravo ta, po mišljenju mnogih, nesretna urbanistička rješenja iz sredine 20. vijeka koja su zaklonila pogled na nekadašnji veleljepni Templ, opkruživši ga zgradama, kao i njegove unutrašnje preinake, u ratnim uslovima pokazala iznimno praktična i korisna. Naime, BKC je u ratu postao jedan od sigurnijih objekata u samom centru grada, a njegovo specifično okruženje i zaštićenost drugim objektima omogućilo je da ne pretrpi velika razaranja tokom svakodnevnih granatiranja i napada na grad. Sve to doprinijelo je i činjenici da se velikih broj kulturnih i javnih manifestacija tokom cijelog rata dešavao upravo u ovom prostoru.

Od mnoštva koncerata, predstava, filmskih projekcija, izložbi, javnih tribina održanih u ratu, neke najslavnije i najemotivnije od njih postale su dio istorije grada, kolktivnog sjećanja Sarajlija, ali i ostatka svijeta.

Među najpoznatijim dešavanjima je Izbor za Miss opkoljenog Sarajeva 1993., organizovan u možda najtežoj godini rata. Scene sa ove manifestacije, specifičan prkos građana i emotivna nabijenost trenutka, obišle su svijet, našavši mjesto i u muzičkom spotu i pjesmi „Miss Sarajevo“velikana svjetske muzičke scene,  grupe U2 i njenog frontmena Bona Voxa i najpoznatijeg svjetskog tenora tih vremena Luciana Pavarottija. Ovaj spot skrenuo je dodatno pažnju svjetske javnosti na tragadiju koja se dešavala u BiH.

U ratu je u prostoru BKC-a održano i prvo izdanje Sarajevo Film Festivala, u njemu je nastupla i slavna američka pjevačica Joan Baez, a  1994. desio se i veliki koncert poznatog britanskog heavy metal benda Iron Maiden na čelu sa njihovim frontmenom Bruceom Dickinsonom, koji se ovom gradu i njegovim stanovnicima od tog dana redovno vraća.

BKC, od 1995. do danas

Po završetku rata, BKC nastalja sa svojimradom, nekim novim zamahom i entuzijazmom. Od tada pa do danas, ovaj prostor godišnje ugosti i organizuje preko 200 programa. Krilatica uposlenih u njemu ostaje da prostor treba da živi i nastavi biti otvoren prema najrazličitijim dešavanjima, programima i potrebama svih stanovnika Sarajeva. Iz ovo razloga se svima onima koji požele organizovati neko dešavanju u ovom prostoru nastoji izaći u susret.Prostor BKC-a nastavlja biti multifunkcionalan tako da mnogi umjetnici, izvođači, kulturni, obrazovni i društveni djelatnici baš u njemu žele javnosti predstaviti svoje ideje, stvaralaštvo i umijeće.

Od značajnih nastupa neposredno nakon rata Muhamed Softić se sjeća koncerta svjetske zvijezde Jane Birkin, pa čak četiri  gostovanja beogradskog šansonjera Dragana Stojnića koji je od emocije ulazio bez mikorfona u publiku i pjevao zajedno sa njom, potom odličnih koncerata Indexa, Kemala Montena, Tereze Kosovije, Arsena Dedića i Gabi Novak, Masima Savića i brojnih drugih najznačajnijih regionalnih izvođača. Takođe, u prostorima BKC-a nastavljaju se odvijati programi i poznatih kulturnih manifestacija poput Sarajevske zime, Sarajevo film festivala, Jazz festivala, Predbožićnog koncerta, i drugih. U sjećanju mu je ostalo i veoma posjećeno tromjesečno prikazivanje filma Ničija zemlja nakon što je 2001. godine Danis Tanović za njega dobio Oskara. Softić naglašava da je nakon 2000. godine do danas bilo godina u kojima je u BKC-u održavano preko 250 programa, sa preko 180000 posjetilaca godišnje.

Prema pisanju Oslobođenja od 19. avgusta 2005. godine,najavljuje se početak sanacije koncertne dvorane kojupored pretrpljenih ratnih oštećenja, otežava i činjenica da je ovaj kompleks tokom svog postojanja više puta renoviran dodatnim inovacijama. Pored sanacije enterijera i eksterijera, najavljeno je da će rekonstrukcija dvorane podrazumijevati i nabavku moderne tehničke opreme, odnosno audiovizuelne, tonske, kao i produkcijske i postprodukcijske opreme kako bi dvorana u potpunosti mogla odgovoriti na savremene zahtjeve realizacije koncerata i drugih kulturnih manifestacija.

„Cilj nam je sa novom opremom razviti samoodrživost. To znači da ćemo poslije jednog dobrog koncerta biti u stanju isfinansirati drugi i tako lančano. Afirmacija mladih bendova također je jedan od naših zadataka, koji ćemo sa novim ruhom moći ostvariti. Pored ovog, planiramo ugradnju protivpožarnog i protivprovalnog sistema, kako bi našim posjetiocima obezbijedili maksimalnu bezbjednost“, rekao je za Oslobođenje tadašnji direktor BKC-a Abdulrahman Čolić, najavivši ujedno i budući, ambiciozni kurs kretanja i rada BKC.

Narednih godina ova zamisao se i ostvaruje, a sarajevskoj javnosti BKC nastavlja nuditi niz različitih i zanimljivih sadržaja. Tako se početkom 2012. godine, za ljubitelje kulturnih događanja, najavljuje bogat godišnji program BKC-a s ciljem poboljšanja ukupnog kulturnog repertoara Sarajeva.

„I u ovoj godini važno nam je uspostaviti saradnju sa svim kvalitetnim koncertnim i nevladinim organizacijama, nacionalnim društvima i drugim udruženjima kako bi BKC doista postao hram kulture i prostor za sve značajnije manifestacija u ovom gradu i državi“, izjavio je za Oslobođenje, novoizabrani direktor centra Mario Pejić. Tom prilikom najavio je i mnoštvo planiranih događaja poput tradicionalne manifestacije Sarajevske zime, radionice poznate umjetnice Danice Dakić, koncerta kantautora Ibrice Jusića, koncerta violiniste svjetskog glasa Stefana Milenkovića, Majskih večeri muzike u saradnji sa Muzičkom akademijom Sarajevo, i mnogih drugih. Ono što je posebno privuklo pažnju javnosti te godine bilo je premijerno prikazivanje filma„U zemlji krvi i meda“16. februara, holivudske zvijezde, glumice i rediteljice Angeline Jolie.

Istorija BKC se na kratko prekida u aprilu 2015. godine, kada se ovaj centar spaja sa institucijama Sarajevo Art i Collegium Artisticum te dobija naziv Javna ustanova Centar za kulturu Kantona Sarajevo. Ipak, ponovnom odlukom kantonalnih vlasti,  2017. godine centar se ponovo osamostaljuje, vraća svoje ime i u konačnici postaje Javna ustanova „Bosanski kulturni centar“ Kantona Sarajevo. Pod ovim imenom BKC djeluje do danas.

Od 2017. godine menadžment JU BKC KS uvodi novi koncept kulturno-umjetničkog i edukacijskog programa, oslanjajući se na kreiranje vlastitog sadržaja i produkcije. U svom djelovanju ima razne ciljeve, a samo neki od njih su promocija i rad na razvoju kulture i umjetnosti, promocija i afirmacijamladih sa različitim umjetničkim afinitetima, promocija umjetnika iz svih domena umjetnosti, književnika i izdavača, odgoj i obrazovanje djece, edukacija i socijalizacija osoba treće životne dobi, očuvanje i njegovanje autentične muzičko-folklorne baštine naroda BiH te povezivanje i saradnja sa drugim zemljama i institucijama kulture na internacionalnom nivou.

Ovaj novi zamah u radu, nažalost na određeno vrijeme prekida pandemija korona virusa, koja izbija početkom 2020. godine. Usljed epidemioloških mjera, javna okupljanja bivaju zabranjena, tako da se i djelatnost i okupljanja publike u BKC-u obustavljaju na određeno vrijeme. Taj period ipak je iskorišten kako bi se radilo na renoviranju objekta.

2019. godine sarajevskim medijima odjeknula je vijest da su u BKC-u nakon pola stoljeća otkrivene dekoracije nekadašnjeg jevrejskog Templa, a najvljeno je da BKC u saradnji s JU Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa KS uskoro počinje s njihovom restauracijom i rekonstrukcijom.

Za sarajevski portal Klix, tadašnji direktor BKC-a Edin Urjan Kukavica je tom prilikom pojasnio da je riječ o dijelovima zidne arhitektonske dekoracije nekadašnje fasade Templa koji će, koliko god bude moguće, biti vraćeni u prvobitno stanje, a dijelovi koji su usljed protoka vremena i neodržavanja propali bit će rekonstruirani i adekvatno obilježeni.

Ova informacija u javnosti je ponovo je pokrenula diskusiju o mogućim ponovnim arhitektonskim intervencijama na nekadašnjem Templu. Uz sve veći interes za ovaj objekat i njegovu neobičnu prošlost, posljednjih godina pominje se i moguća nova rekonstrukcija, ponovno otvaranje kupole čiji je interijer ostao netaknut te druge intervencije koje bi omogućile da današnja publika i posjetioci ove ustanove vide i dožive nešto od njenog prvobitnog izgleda i atmosfere.

Ipak, svaki ozbiljniji zahvat na ovom specifičnom kulturno-istorijskom objektu sa sobom povlači i niz istorijskih, funkcionalnih, estetskih i etičkih pitanja na koja u dolazećim vremenima treba dati pažljive i niti najmanje ishitrene odgovore. U međuvremenu BKC neumornim korakom nastavlja sa svojim radom i svojom misijom kulturnog oplemenjivanja grada, njegovih stanovnika i posjetilaca.

Popuštanjem epidemioloških mjera, krajem 2021. život se punim zamahom vraća u ovaj prostor tako da je u potekoloj 2022. godini održano gotovo 150 različitih programa, a kroz BKC je prošlo preko 120.000 posjetilaca.

U nizu zamiljivih i raznovrsnih dešavanja u vlastitoj produkciji BKC-a i u saradnji sa drugim organizatorima mogu se istaći Međunarodni dan sjećanja na holokaust, Vidikovac Fest, Punk rock festival, manifestacija „Dani Zagreba u Sarajevu“,premijera predstave „Ljetopis o kralju Tvrtku“, Evropski dani jevrejske kulture – Shira Utfila, performans umjetnika Jusufa Hadžifejzovića i Aleksandara Saše Bukvića „Od kiča do krvi samo je jedan korak“, Festival savremene umjetničke muzike u BiH – Somenus Fest, Sajam izdavača/nakladnika BiH – „Knjige u nišama“ (KUN), koncert Sinan Alimanović International banda,  Izložba „Tragovi humanosti“ Damira Šagolja i Remy Ourdana, premijera dokumentarnog filma „Referendum ‘92’’ autorice Arijane Saračević – Helać, javna tribina „Šta nama znači Prvi mart?“ s učesnicima Draganom Bursaćem, Nerzukom Ćurkom, Draganom Markovinomi Jasminom Durakovićem, Izložba fotografija Milomira Kovačevića Strašnog „Bruce Dickinson, live, BKC Sarajevo 14. decembar 1994.“, ali i mnogu drugi.

Takođe u prostoru BKC-a u 2022. održani su i veoma posjećeni koncerti i nastupi poznatih regionalnih izvođača poput Josipe Lisac, Marka Louisa, Radeta Šerbedžije, Vlatka Stefanovskog, Bože Vreće, Aleksandre Radović, Vanne, a uoči Nove 2022. održan je i svečani koncert Zdenke Kovačiček i Sarajevo Big Banda.

Plan rada BKC-a za tekuću 2023. godinu još je ambiciozniji. U planu je održavanje preko 150 raznovrsnih programa, a očekuje se da će broj zainteresovanih posjetilaca prerasti 250.000.

Od atraktivnih dešavanja do sada se može istaći veoma posjećena izložba skulptura akademskog vajara Enesa Sivca te premijera dokumentarnog filma ‘’Vikić’’ autorice Arijane Saračević održana povodom obilježavanja Dana nezavisnosti BiH. U narednim mjesecima u planu je organizacija velike izložbe posvećene bogatom i neobičnom istorijatu samog Bosanskog kulturnog centra radnog naziva „Templ“, a BKC će kao i do sada biti suorganizator već etabliranih manifestacija  Baščaršijske noći i Vidikovac Fest, kao i brojnih drugih tribina, koncerata, izložbi, projekcija filmova, pozorišnih premjera i drugih dešavanja.

Sarajevo, april 2023.

Za potrebe pisanja ovog teksta korištena je arhivasedmičnjaka Jevrejski život (iz 1926.), časopisa Jevrejski glas (iz 1930.), zapisi Jevrejske vjeroispovjedne opštine sefardskog obreda iz 1930. godine, zapisi Jevrejske opština Sarajevo iz 1950., arhiva dnevnih novina Oslobođenje i Avaz, arhiva Sarajevskih novina (iz 1985.),Publikacije Umjetničke galerije BiH iz 1986., izvodi iz knjige „Holokaust u Bosni i Hercegovini”Eli Taubera (2014.),arhiva portala Klix i portala Depo, arhiva časopisa za židovsku kulturu, civilizaciju i povijest B'nai Brith (2022.).

Posebno hvala Nataši Pelji Tabori, Elmi Hodžić, Asji Mandić, Muhamedu Softiću, Uni Popović i Jasminu Durakoviću na pomoći, razgovorima, ustupljenim informacijama i korisnim smjernicama zahvaljujući kojima je realizacija ovog teksta bila moguća.