Povodom postavljanja izložbe „Priče iz Templa: metamorfoza hrama kroz prostor i vrijeme“ JU “Bosanski kulturni centar KS” objavljuje feljton u nastavcima autorice Jasenke Korjenić.

Istorijat Bosanskog kulturnog centra

Od jevrejskog hrama, preko radničkog univerziteta pa do današnjih dana

Autor teksta: Jasenka Kratović

Smješten u samom centru Sarajeva, u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta, Bosanski kulturni centar predstavlja jednu od najživljih kulturnih ustanova u gradu. Od njegovog osnivanja, ratne 1993. godine, do danas na repertoaru ovog centra našlo se mnoštvo koncerata, predstava, izložbi, filmskih projekcija, predavanja te brojnih drugih dešavanja.

Ipak, da bi se u potpunosti shvatio njegov kulturni, obrazovni, ali i društveni značaj, neophodno je pogledati unazad, u njegovu neobičnu, često tragičnu, ali i beskrajno bogatu istoriju koja posljednjih godina sve više zaokuplja pažnju Sarajlija.

Priča o Bosanskom kulturnom centru počinje tačno prije 100 godina, 1923., kada se rađa ideja da se na mjestu današnjeg BKC-a izgradi, za potrebe lokalnog stanovništva, najveći jevrejski hram na Balkanu.

Od Jevrejskog hrama, preko Radničkog univerziteta „Đuro Đaković“, pa do današnjeg BKC-a, priča o ovoj monumentalnoj građevini i onome što se kroz turbulentnu istoriju ovih prostora dešavalo u njoj i oko nje ujedno je i priča o Sarajevu, Sarajlijama, društvenim i političkim promjenama od kojih svaka, kako to često biva, ima svoje lijepo lice, ali i naličje. Zato je treba započeti od početka.

Veliki sefardski Templ – njegova izgradnja, njegov bogati život i tragični kraj

Istorija Sarajeva neodvojiva je od istorije njenog jevrejskog, u prvom redu sefardskog stanovništva. Nakon progona Sefarda iz Šapanije krajem 15. vijeka, prisustvo Jevreja Sefarda u Sarajevu u pisanim dokumentima pominje se prvi put sredinom 16. vijeka.

Od tada pa sve do užasa Drugog svjetskog rata, nacističkog progona i pokušaja istrebljenja Jevreja, Sefardska zajednica nastanjena u Sarajevu, ali i u cijelom tadašnjem Bosanskom pašaluku, rasla je i razvijala se, a njeni običaji i njen ladino jezik postali su vremenom neodvojivi dio lokalne zajednice i njenog specifičnog društvenog, kulturnog i vjerskog tkiva.

Nataša Pelja Tabori je sarajevska arhitektica koja se u svojim istraživanjima, između ostaloga, bavi i jevrejskim kuturnim, društvenim i arhitektonskim nasljeđem. U njenom tekstu „Velika sefardska sinagoga u Sarajevu – istorija, značaj i budućnost“, objavljenom 2022. u hrvatskom časopisu za židovsku kulturu, civilizaciju i povijest „B'nai Brith“, piše:

„Sefardi u Bosni i Hercegovini u periodu od 16. do 20. vijeka podižu brojne sinagoge, od kojih je do početka Drugog svjetskog rata u Sarajevu postojalo njih pet: Stara sefardska sinagoga (Il kal grandi ili Il kal vježu), Nova sefardska sinagoga (Il kal muevu), Bjelavska sinagoga (Il kal di la Bilava), Hram nijemih (Il kal di lus mudus) i Bogomolja Avrama Romano (Il kal di tiju Mači Bohor)“.

Ideja o izgradnji najvećeg jevrejskog hrama na Balkanu javila se 1923. godine. Osnovni razlog bio je veliki porast jevrejskog stanovništva u Sarajevu dok su postojeće sinagoge mogle da prime samo jednu petinu tadašnje populacije vjernika.

O sve većim potrebama jevrejskih vjernika svjedoči i zanimljiv zapis Jevrejske vjeroispovjedne opštine, iz 1930. godine, o sefardskom obredu koji se prvenstveno odnosi na žene i omladinu:

„Naše žene, ti vjerni čuvari lijepih jevrejskih tradicija i svete vjere, bile su usljed pomanjkanja mjesta gotovo isključene od hrama, a i ona mjesta па galerijama, koja su bila određena za njih, nisu nikako odgovarala potrebama vremena. Sva školska omladina, koja bi se imala napajati vjerskim osjećajima i moralnim odgojem, lutala je za vrijeme najvećih vjerskih praznika pa dvorištima hrama, ne nalazeći mjesta u samim hramovima“.

Te iste, 1923. godine, konstituisan je odbor za izgradnju hrama, na čijem čelu je bio predsjednik Jevrejske opštine Avram Majer Altarac, a 1924. Jevrejska opština, na atraktivnoj lokaciji u samom središtu Sarajeva i u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta, kupuje zemljište za gradnju templa. Svečano polaganje kamena temeljaca sinagoge desilo se 13. juna 1926. kada su i započeli radovi na izgradnji koji su završeni 1930. godine kada je objekat i otvoren.

U kamen temeljac nove sinagoge, prema drevnom jevrejskom običaju, uzidana je i spomen-povelja ispisana hebrejskim i srpskohrvatskim jezikom u kojoj stoji:  

„Pomoću Božjom na dan trinaestoga juna godine hiljadu devet stotina dvadeset i šeste, a pod dičnom vladavinom našega uzvišenog KRALJA ALEKSANDRA PRVOG KARAĐORĐEVIĆA, Bog Mu podizao slavu i moć, i za službovanja nadrabina g. Morica Levija, i predsjednikovanja časnog g. Avrama Majera Altarca, pristupila je Jevrejska Sefardska Opština izgradnji djela i položila ovaj kamen temeljac svojoj velikoj sinagozi ovdje u Sarajevu, koja će se dizati u slavu Boga i njegove svete vjere“.

Za izgradnju Velikog jevrejskog hrama vezane su brojne anegdote o kojima se različiti zapisi mogu pronaći u časopisima tog vremena.

Sadržaj sedmičnjaka Jevrejski život, koji je izašao 11. juna 1926., dakle samo dva dana pred polaganje kamena temeljca, u velikoj je mjeri posvećen izgradnji ovog objekta, kao i najavama svečanosti koja će se tom prigodom održati u Sarajevu, te uvaženim gostima koji će joj prisutvovati.   

U jednom od tekstova u najboljem svjetlu se govori o djelu i karakteru Avrama Majera Altaraca, koji je, zahvaljujući svojoj upornosti i posvećenosti, uspio izdejstvovati podršku, kako vlasti tako i stanovništva, za izgradnju ovog objekta, sakupiti brojne priloge i obezbijediti finansijsku podršku, te, usprkos nizu prepreka i povremenom nedostatku sredstava uz pomoć drugih članova odbora, realizovati svoju zamisao do kraja. U tekstu o Altaracu, između ostaloga, piše:

„On (Altarac, n.a.) je sebi postavio za najsvetiji cilj u životu, sve dotle, dok se ne posveti novosagrađeni hram, da bez stanke i umora oduševljava ustanove i ljude za ovu akciju. I u tome, valja reći, da je postigao vrhunac veštine, da svojim oduševljenjem i ubedljivošću privuče za svoje stalne saradnike na ovom poslu naše najvrednije i najsposobnije opštinare. U tome je uspeo kao niko pre njega i retko će ko ovako uspeti posle njega. Umeo je angažovati sve staleže u našem narodu i za svakog je čoveka našao pravo mesto u poslu“.

Kada je u pitanju sakupljanje priloga za izgradnju hrama, zanimljivi su i zapisi o jevrejskim ženama, koje su se 1926. i same uključuju u rad odbora. Organizovanjem različitih banketa, čajanki, prikupljanjem priloga te prodajom svojih rukotvorina one uspijevaju sakupiti potreban novac i novom hramu darovati svetište i oltar. U časopisu Jevrejski glas, od 12. septembra 1930. piše:

„Rad Ženskog odbora primiče se kraju. Četiri plodonosne godine njihovog rada krunisane su tolikim uspjehom, da su naše žene zbilja skupile potreban iznos i mogle iz svojih sredstava nabaviti svetište i oltar za hram. Velikom ljubavi za svetu stvar, neumornim radom i požrtvovanošću, one su dočekale ostvarenje svoje težnje. Ovih dana kada se to velebno djelo primiče kraju, kada će sa oltara prvi put zaoriti molitva zahvalnica Svemogućem Tvorcu, naše žene prisustvovaće svečanosti, ponosne i zadovoljne, s uvjerenjem da su ispunile svoju dužnost, ostavljajući krasan amanet budućim pokoljenjima, vidan spomenik njihove ljubavi prema Bogu i narodu“.

Svečano otvorenje i posvećenje novoizgrađenog hrama desilo se na jevrejsku Novu godinu, Roš Hašana, 14. septembra 1930. Svečanosti otvaranja trajale su puna tri dana, sa bogatim programom i mnoštvom uglednih zvanica iz cijele Kraljevine Jugoslavije, a pred očima zadivljenih Sarajlija se, u punom sjaju, ukazao najveći i najmonumentalniji vjerski objekat koji je do tada izgrađen u ovom gradu.

Šetajući danas centrom Sarajeva, ulicom Branilaca grada, Pozorišnim trgom, Obalom Kulina bana, teško je povjerovati da se u mnoštvu zgrada, izgrađenih mahom nakon Drugog svjetskog rata, skriva ova raskošna građevina. Usljed, po mišljenju mnogih, „prilično nesretnih urbanističkih rješenja“ danas je kupola ovog hrama vidljiva jedino sa igrališta Metalac. Ipak, o nekadašnjoj veličanstvenosti i raskoši ove građevine zorno svjedoče podaci o njenim dimenzijama, ornamentima, dekoracijama, inovativnim arhitektonskim rješenjima, kao i preostale fotografije iz tog vremena.

Građen prema projektu arhitekte Rudolfa Lubinskog, Templ je projektovan u neomaorskom stilu, a bio je karakterističan i po bakarnoj kupoli koja je u tom periodu bila treća po veličini u Evropi. Dimenzije hrama su iznosile 100 × 30 metara i mogao je da primi do 1000 vjernika. Hram je bio natkriven kupolom u armiranom betonu bez rebara, u takozvanoj kupoli punog mjeseca. Kupola je stajala na 28 betonskih stubova ukrašenih arabeskama i mramorom, a u njenoj sredini nalazio se luster visok 16 metara, izrađen od bronze. Ulazno dvorište je izgrađeno tako da imitira Alhambru. Apsis mu je, prema sefardskoj tradiciji, gledao prema jugu, rijeci, dok je ulaz bio na sjeveru.

Pišući o enterijeru sinagoge, Nataša Pelja Tabori u svom tekstu iznosi još jedan zanimljiv podatak:

„U unutrašnjosti kombinacijom materijala (mermer, kamen, drvo, bronza) i izborom dekoracije izvedene u štuku i mozaiku, takođe se nastojalo približiti džamiji kao uzoru. Tome u prilog ide i naziv ‘mošeja’, ponekad upotrebljavan za ovu sinagogu“.

Takođe, veliki novitet i specifičnost ove sinagoge bila je u tome da su se u njoj, prvi put u Sarajevu, zajednički molili Sefardi i Aškenazi, čije su zajednice, običaji i vjerski objekti do izgradnje ovog hrama bili strogo odvojeni. Možda je baš u tom trenutku u ovom objektu i začet taj duh zajedništva i otvorenosti koji se održao do danas, prkoseći svomu onome što će doći kasnije, svim prevratima, promjenama, pokušajima uništenja i ostalim izazovima.  

Drugi svjetski rat, nacistička okupacija, progon Jevreja i uništavanje Templa

Hram i osvježeni vjerski život sarajevskih Jevreja je, nažalost, opstao svega desetak godina. Odmah po ulasku Nijemaca u Sarajevo 15. aprila 1941. godine počeli su progoni i maltretiranja sarajevskih Jevreja. Na djelu je bilo surovo uništavanje svih tekovina jevrejske kulture koja je stoljećima harmonično koegzistirala i ispreplitala se sa ostalim kulturnim naslijeđima u Bosni i Hercegovini.

Prema prikupljenim podacima, samo dan nakon nacističke okupacije grada, već 16. aprila počela je i pljačka, skrnavljenje i razaranje Velikog jevrejskog hrama. Sve što je bilo vrijedno ukradeno je, a ostatak je spaljen. Eksplozivom je uništen i jedan dio same strukture.

Bosanskohercegovači istoričar Eli Tauber u svojoj knjizi „Holokaust u Bosni i Hercegovini” opisuje ovo divljačko razaranje:

„Njemački vojnici mitraljezima su pucali u skupocjene lustere, a na oltar bacali ručne bombe. Zatim je nastalo pravo devastiranje hrama. Uz smijeh njemačkih oficira i vojnika i naočigled policijskih vlasti, rulja je puna dva dana pljačkala i demolirala hram, iznoseći iz svetišta skupocjene stvari, uključujući ćilime, lustere, svijećnjake, klupe, prozore i vrata“.

U sklopu hrama se nalazila i zgrada Sefardske jevrejske opštine, a u njoj bogata arhiva, velika biblioteka i mali muzej. Sve je to uništeno i razrušeno. U predvorju hrama spaljena je jevrejska sveta knjiga Tora, kao i kompletna biblioteka u kojoj su bile brojne knjige od velike istorijske i kulturne vrijednosti, te čitava arhiva, koja je sadržavala mnogo originalnih, istorijskih dokumenata.

Nažalost, kako piše Nataša Pelja Tabori, „fotografije iz 1948., u posjedu autorice, dokazuju da je i tri godine poslije rata sinagoga oštećena i opustošena“.

U mračno doba fašizma, jevrejsku populaciju se sistematski nastojalo istrijebiti. Od ukupno 14.000 Jevreja koliko ih je prije Drugog svjetskog rata živjelo u BiH, njih čak 12.000 je ubijeno. U Sarajevu je nakon holokausta ostalo svega 10 do 20 posto predratnog jevrejskog stanovništva, stoga je ova devastirana zajednica 1948. godine odlučila Templ donirati gradu.

U idućem nastavku: Oslobođenje i Radnički univerzitet „Đuro Đaković“, Templ postaje kulturni centar Sarajeva.